Cerkwie

Kres istnienia drewnianej cerkwi św. Onufrego przyniósł pożar miasta 16 września 1801 r. – świątynia spłonęła wówczas doszczętnie.
W miejscu spalonej budowli w 1809 r. wzniesiono kolejną cerkiew parafialną, zachowując wezwanie św. Onufrego jako jej patrona. Budowniczym świątyni był ks. Jan Czerlunczakiewicz, a hojnego wsparcia finansowego udzielił kolator – książę Adam Kazimierz Czartoryski. Dzięki ich wysiłkom powstała pierwsza murowana cerkiew greckokatolicka w okolicach Lubaczowa, a zarazem jedna z bardzo nielicznych na ten czas ceglanych świątyń w całej eparchii przemyskiej.
Cerkiew św. Onufrego spłonęła 11 maja 1901 r. podczas wielkiego pożaru który pochłonął całe miasteczko i jego przedmieścia. Wydaje się jednak, że stopień zniszczenia budowli mimo wszystko nie był aż tak poważny, jak w przypadku większości budynków w mieście, choćby całkowicie spalonego probostwa greckokatolickiego. Korespondenci ówczesnej prasy podkreślali, że spaleniu uległ zwłaszcza dach cerkwi. Zapewne mocno ucierpiało również wyposażenie świątyni, gdyż z uwagi na błyskawiczne tempo rozprzestrzeniania się ognia mieszkańcy Oleszyc nie mieli możliwości ratowania czegokolwiek
Dzięki wsparciu ofiarodawców i władz państwowych (8000 koron z prywatnej szkatuły wyasygnował sam cesarz Franciszek Józef) Oleszyce podniosły się z gruzów. Prace budowlane i wykończeniowe we wnętrzu cerkwi św. Onufrego postępowały sprawnie i rychło świątynię przywrócono do kultu. Według niektórych źródeł, restaurację cerkwi przeprowadzono już w 1901 r. Na pewno w 1904 r. oleszycka cerkiew była całkowicie odbudowana i zwieńczona nową, jak wówczas podkreślano, wspaniałą kopułą. Efektem tych prac była ostateczna forma architektoniczna świątyni, zachowana w dużej mierze po dziś dzień.

Cerkiew w Oleszycach w 1904 r. Pocztówka ze zbiorów Muzeum Kresów w Lubaczowie (ML/H/1651).

Podczas walk między wojskami państw centralnych i armią rosyjską w czerwcu 1915 r. cerkiew została mocno uszkodzona. Pociski podziurawiły elewację, blaszany dach i kopułę, wybiciu uległy także szyby w oknach budowli. Straty poniesione przez świątynię oszacowano na niemałą kwotę 2000 koron. Zniszczeniu uległy także zabudowania mieszkalne i gospodarcze probostwa. Uszkodzenia świątyni naprawiono w 1921 i 1925 r. Większy remont cerkwi przeprowadzono w 1936 r. Pokryto wówczas elewację świątyni nowym tynkiem szarego koloru.
Podczas okupacji radzieckiej, dokładniej 20 czerwca 1941 r., sowieckie władze dokonały komisyjnych oględzin cerkwi – planowano przekształcić ją na magazyny wojskowe bądź koszary. Rozpoczęty dwa dni później atak Niemiec na ZSRR udaremnił te plany. Świątynia została za to uszkodzona podczas nalotu niemieckich bombowców na Oleszyce w lipcu 1944 r. Pocisk wyrwał niewielką dziurę w sklepieniu, uszkodzeniu uległ również dach prezbiterium, a mury świątyni zostały miejscami pokiereszowane przez kule z broni maszynowej. Mocniej uszkodzony został dach dzwonnicy. 
Tuż przed wybuchem II wojny światowej do cerkwi w Oleszycach przynależało 850 wiernych. W lipcu 1944 r. administrator oleszyckiej parafii ks. Julian Hornicki wyjechał z miasta, a jego obowiązki przejął ks. Grzegorz Martynowicz, dotychczasowy proboszcz w Hruszowie. Ks. Martynowicz osiadł przy cerkwi na Woli Oleszyckiej i pełnił obowiązki administratora w obu parochiach. Jego posługa duszpasterska trwała do listopada 1945 r., kiedy to kres istnieniu parafii greckokatolickiej w Oleszycach przyniosła akcja deportacyjna ludności ukraińskiej z ziem powojennej Polski do ZSRR. W miasteczku i położonej w jego najbliższej okolicy wioskach największe natężenie przymusowych wysiedleń przypadło na wrzesień i listopad 1945 r. Na tydzień przed swoim wyjazdem z Oleszyc, ks. Grzegorz Martynowicz 13 listopada przekazał protokolarnie klucze do cerkwi miejscowemu kapłanowi obrządku łacińskiego – ks. Józefowi Mroczkowskiemu. Dzieje parafii greckokatolickiej w Oleszycach dobiegły w ten sposób końca. Wyjeżdżający Ukraińcy zabrali ze sobą część wyposażenia oleszyckiej cerkwi, którą złożono następnie w dawnym kościele św. Piotra i Pawła w Rzęsnej Polskiej koło Lwowa, zamienionym na świątynię greckokatolicką po wysiedleniu tamtejszej ludności polskiej.
W czerwcu 1953 r. Powiatowy Związek Gminnych Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" w Lubaczowie zwrócił się do władz państwowych z prośbą o przydzielenie cerkwi w Oleszycach i Starym Dzikowie celem urządzenia w tych budynkach magazynów zbożowych. Starania te poparło Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie. Spełniając tę prośbę, w oparciu o zezwolenie wydane przez Urząd do Spraw Wyznań w Warszawie już w lipcu 1953 r., w grudniu tego samego roku Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Lubaczowie przekazało oleszycką cerkiew wraz z dzwonnicą miejscowej Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” z przeznaczeniem na magazyn.
Na początku lat 60. Gminna Spółdzielnia zaprzestała użytkowania budowli i cerkiew pozostała niewykorzystana przez kilka lat.
Pod koniec lat 60. cerkiew przejęło oleszyckie Państwowe Gospodarstwo Rolne, które urządziło w niej magazyn nawozów sztucznych, a następnie warsztaty remontowe. Doprowadziło to do zupełnej ruiny wnętrza świątyni. Rozebrano także całkowicie północną zakrystię. Oprócz tego, na początku lat 70. zburzono dzwonnicę. Część jej murów włączono do konstrukcji nowego biurowca PGR, a resztę materiałów uzyskanych z rozbiórki przeznaczono na ten sam cel.
Jeszcze w lipcu 1989 r. cerkiew nadal służyła jako magazyn. Tym razem Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” w Oleszycach składowała w niej materiały budowlane. Niebawem jednak budowla utraciła tę funkcję i przeszła pod zarząd Urzędu Gminy w Oleszycach. Przeprowadzono wówczas skromny remont świątyni, kładąc nowe blaszane poszycie na sporej części dachu kopuły. W kwietniu 1994 r. cerkiew została wpisana do rejestru zabytków (nr rej.: A-661). W 2013 r. dzięki środkom przeznaczonym na ten cel przez Podkarpackiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków zamurowano ubytki murów w prezbiterium i transepcie od strony nieistniejącej północnej zakrystii, dzięki czemu uniemożliwiono swobodny dostęp do wnętrza i ograniczono jego dewastację.
Na chwilę obecną, świątynia nadal pozostaje w gestii Gminy Oleszyce.

Opracowanie: dr Adam Szczupak (fragm. Cerkwie Gminy Oleszyce)


Wirtualny spacer po cerkwi św. Onufrego

autor:Tomasz Mielnik Panoramic Photography

Murowana, zwieńczona kopułą Greckokatolicka cerkiew Opieki Matki Bożej znajdująca się w Starych Oleszycach została zbudowana w 1913 r. W pobliżu cerkwi znajduje się oryginalna murowana dzwonnica i rozległy cmentarz z licznymi nagrobkami z warsztatów bruśnieńskich. Wnętrze zdobi cenna polichromia. W latach 1947-1989 służyła jako magazyn.
Mimo że po wojnie cerkiew nie była użytkowana, zachowała się bogata polichromia, m. in. wewnątrz kopuły. Budowla ta umieszczona została na liście obiektów wymagających szybkich działań remontowych, nie rozpoczęto tam jednak jeszcze żadnych prac. Cerkiew posiada malowidła czterech Ewangelistów na czterech głównych kolumnach.                          
Symbole Ewangelistów: wół- Łukasz, lew- Marek, orzeł- Jan, człowiek- Mateusz, mają swoje źródło w czterech istotach żyjących, o których mowa w wizji Ezechiela (1,1—14) i w apokaliptycznym widzeniu św. Jana (Ap 4,6—8). Te cztery istoty żyjące łączą w sobie symbole najwyższych sił natury i życia. Każde z trzech zwierząt ucieleśnia szczególny typ siły fizycznej: w lwie jest ona potężna, ognista i nieujarzmiona, w wole — odporna i wytrwała, w orle wyraża się zwłaszcza w ostrości wzroku oraz w wysokości i szybkości lotu. Człowiek zaś, jako istota obdarzona cieszy się siłami wyższej inteligencji i mocnej, rozważnej woli.