Ochrona dziedzictwa kulturowego Gminy Oleszyce poprzez rewaloryzację wzgórza pałacowego

   Celem głównym projektu jest zachowanie, ochrona i promocja materialnego dziedzictwa kulturowego, krajobrazowego i przyrodniczego regionu Miasta i Gminy Oleszyce poprzez prace związane z planem rewitalizacji Zespołu Pałacowo Parkowego ze szczególnym uwzględnieniem odkrycia i uczytelnienia pozostałości dawnej zabudowy Wzgórza Zamkowego. Cel główny ma za zadanie przywrócić wartość użytkową z ekspozycją dziedzictwa kulturowego Zespołu Pałacowo-Parkowego. W wyniku realizacji projektu zostaną wykonane prace związane z rewaloryzacją wzgórza w Oleszycach wraz z budową tarasu widokowego oraz schodów terenowych.
 
Planowane efekty projektu: Wzrost oczekiwanej liczby odwiedzin w objętych wsparciem miejscach należących do dziedzictwa kulturalnego i naturalnego oraz stanowiących atrakcje.
Wartość projektu ogółem: 2 618 908,22 zł
Dofinansowanie ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego: 2 216 139,70 zł
 

---

Badania archeologiczne

   Od 6 kwietnia 2018 roku trwają badania archeologiczne w Oleszycach, związane z realizacją projektu rewitalizacji wzgórza zamkowego. Celem wykopalisk, które wyprzedzają zaplanowane prace budowlane, jest odsłonięcie reliktów dawnej architektury oraz nawarstwień kulturowych i rozpoznanie faz funkcjonowania założenia rezydencjonalno-obronnego, którego początków szukać można już w okresie średniowiecza, chociaż jego prawdziwy rozkwit i nadanie widocznego dzisiaj kształtu przypadają na okres staropolski i czasy najnowsze (XVI - początek XX wieku). Integralną częścią projektu, pozostającą również pod nadzorem archeologów, jest zagospodarowanie przyległego parku z zabytkowym drzewostanem oraz pozostałościami architektury ogrodowej.         
  Prace archeologiczne w Oleszycach, prócz tradycyjnych technik wykopaliskowych i dokumentacyjnych, opierają się również na stosowaniu nowych technologii, takich, jak precyzyjny GPS, archeofotografia lotnicza, fotogrametria niskiego pułapu wykonana przy użyciu drona, czy laserowy pomiar terenu (LIDAR), umożliwiający tworzenie dokładnych planów oraz modeli trójwymiarowych. Na podstawie wyników badań archeologicznych, danych archiwalnych oraz dawnych fotografii i rysunków, możliwe będzie także wykonanie trójwymiarowych, realistycznych rekonstrukcji najmłodszego pałacu Sapiehów, zarówno z zewnątrz, jak i wewnątrz. Badaniom archeologicznym towarzyszą prowadzone równolegle kwerendy archiwalne.
            W trakcie dotychczasowych prac wykopaliskowych, pod sięgającą półtora metra warstwą ziemi i gruzu, udało się odsłonić relikty rozległego pałacu wzniesionego na planie prostokąta z czterema alkierzami. Na poziomie parteru zachowały się spalone drewniane podłogi oraz ceglane przyziemia elewacji, miejscami noszące jeszcze warstwy tynku. Na zewnątrz budynku uchwycone zostały resztki tarasów, z których pozostały poukładane kwadratowe płytki z różowego piaskowca. Północno-zachodnia część parteru pałacowego zachowała się znacznie lepiej, umożliwiając rozpoznanie wewnętrznej organizacji pomieszczeń. Strona południowo-wschodnia w dużej części zawaliła się do biegnących poniżej podziemi murowanych z cegły, gdzieniegdzie jeszcze sklepionych kolebkowo lub stropem prostym. Odkryte podziemia, to istna gmatwanina wąskich korytarzy, które być może odpowiadają labiryntowi wzmiankowanemu w źródłach historycznych. Wstępnie można już powiedzieć, że odkryte pozostałości pałacu pochodzą z XVIII i XIX stulecia, w znacznej części przebudowanego w latach trzydziestych XX wieku. Remont z okresu międzywojennego wiązał się z zaopatrzeniem rezydencji w wodę bieżącą, prąd elektryczny, centralne ogrzewanie oraz różnego rodzaju odwodnienia i kanalizację uchodzącą na stok wzgórza. Na zewnątrz budynku, od strony południowo-zachodniej, udało się odkryć pozostałości murowanych schodów paradnych. Na resztki węższych schodów natrafiono też od strony parku. Od tej samej strony, wzdłuż boku wzgórza udało się odkryć skośnie murowane przypory wzmacniające mur obwodowy.
Przy zachodnim boku wzgórza znalezione zostały dwa ceglane mury, których funkcja nie została jeszcze wyjaśniona. Obydwa wzniesione zostały z archaicznej cegły, tak zwanej „palcówki”. Na podstawie użytego materiału oraz znajdowanych w ich kontekście zabytków, można je datować wstępnie na XVI-XVII stulecie. Jeden z murów, sąsiadujący z zachodnim bastionem, tworzy masywną konstrukcję sięgającą czterech metrów w głąb nasypu wzgórza.
Analiza topograficzna i stratygraficzna założenia pałacowo-parkowego w Oleszycach pozwala zakładać, że wzgórze zamkowe powstało w wyniku celowego odcięcia głęboką fosą eksponowanego cypla stromo opadającego w kierunku doliny rzeki Przerwy. Ziemię pochodzącą z fosy oraz zapewne częściowo ze splantowanego parku i ogrodu nawieziono na odcięty cypel, kształtując go w okresie nowożytnym w czworobok z bastionami. W ten sposób podniesiono walory obronne założenia.
W trakcie badań archeologicznych na wzgórzu zamkowym w Oleszycach znaleziono tysiące zabytków ruchomych. Wśród najbardziej interesujących wymienić można depozyt monet z okresu międzywojennego, archaiczne, XVI-wieczne tak zwane kafle miskowe, piękne wielobarwne, szkliwione kafle piecowe z XVIII wieku, wiele sygnowanych młodszych kafli piecowych, cegły z różnymi markami fabrycznymi, XVIII-wieczny pistolet skałkowy, ułamek tynku z polichromią i fragmentem wyrytego napisu, liczne detale architektoniczne, w tym gzymsy i zwieńczenia tralek schodów ozdobnych. Poza tym natrafiono na różnego rodzaju narzędzia, fragmenty naczyń ceramicznych, porcelanowych i szklanych oraz okucia drzwi i okien. Duży zbiór zabytków wiąże się z ostatnią fazą użytkowania pałacu przez radzieckich żołnierzy. Pozostawili po sobie między innymi zachowany praktycznie w całości ciężki karabin maszynowy Maxim, dziesiątki granatów (wiele wciąż stanowiących zagrożenie zabrali saperzy), miny przeciwpiechotne i mnóstwo amunicji oraz łusek. W jednym z pomieszczeń na drewnianej podłodze zachował się depozyt kilkudziesięciu masek gazowych. W innym radiostacja, lampka i szkatułka lub pozytywka z kluczykiem. Warto wspomnieć, że w skrytce w drewnianej podłodze, w pomieszczeniu, które można identyfikować z dawną pałacową salą bilardową, zachował się plik nadpalonych dokumentów radzieckich. Zostały one przekazane do Państwowego Archiwum w Przemyślu. O znalezisku powiadomiony został również Instytut Pamięci Narodowej.
Projekt realizowany jest przez Miasto i Gminę Oleszyce. Głównym wykonawcą jest Zakład Wapienno-Piaskowy „Bełżec”, reprezentowany przez Stanisława i Grzegorza Gęborysów. Badania archeologiczne, które potrwają do jesieni 2018 roku, prowadzą lubelscy archeolodzy związani z organizacją ArchaeoFuture: Łukasz Rejniewicz (kierownik), Marcin Piotrowski (Instytut Historii KUL) oraz Patrycja Piotrowska (firma Gorgona). W badaniach udział biorą również Wiesław Pawłowski, mieszkańcy Oleszyc i okolic oraz pracownicy Zakładu Wapienno-Piaskowego „Bełżec”.